Sámi árbevieru mielde galgá ávkkástallat ealli nu ollu go vejolaš. Riibadit biepmuid lea dehálaš, ja ovdal lei dakkár máhttu oassemearrideaddji olbmuid birgejumis. Sii, geaidda biergu lei stuora oassin biebmodoalus, máhtte dan gieđahallat nu ahte dat seaillui borranláhkái guhká. Bierggu sáhttá riibadit máŋggaládje. Boarráseamos vuogit leat goikadeapmi, suovastuhttin ja sálten. Eanaš oasi siskkožiin geavahit biebmun ja málesteamis. Eanaš ruvjjiid sáhttá sáltet ja goikadit. Goikaduvvon guolli ja biergu, ja vel varra ge, riibá vel guhkit go suovasguolli/-biergu. Muđui vurkkoduvvui biergu ovdal nu ahte dan sáhtii seaguhit mállái ja lasihit málesruittuide sálgan čavčča ja dálvvi miehtá. Muhtun guovlluin lei dábálaš čakčat njuovadettiin sáltet ja vurket bierggu giđđii, ja easka dalle heŋget goikat. Galmmihit sáhtii bierggu buolaš áigodagain, ja bivvalin fas rájadit galbma ádjagiin ja buvrriin, muhto dušše oanehet áigge. Ođđaset vuogit leat galmmihit galmmihanskábiin ja jiekŋudanbovssain mat eai lean dábálaččat Sámis ovdal 1960-logu rájes. Biergoproteiinnat girdet bures galbmot, jiekŋut ja goikat.

Go ealli jápmá, de báhcá energiijavuorká dehkiin ain bargat. Ealli mii ii leat dárbbašan rahčat ii ge gillástuvvat, dahje mii lea buori vuoimmis ovdalgo jápmá, das lea buorre energiijavuorká. Dat váikkuha ahte pH-árvu bierggus njiedjá, mii fas dagaha ahte biergu ii billahuva jođánit. Biergu gierdá heaŋgát iige muovás dakkaviđe. Niestebohcco válljen ja rivttes gieđahallan ovdalgo njuovvá dan, lei dehálaš máhttu jus galge sáhttit vurkkodit bierggu. Ovdalaš áiggi bohccot gal ledje maid lojibut, nu ahte streassa ii lean stuora váttisvuohta. Dán áigge diktet njuovahagat gávpečorraga čuožžut gárddis muhtun diimmuid ovdalgo njuvvet, vai bohccot loŧkiidit.

Bierggus leat máŋggalágan bakteriijat. Muhtumat gávdnojit juo bierggus alddis ja dat leat dakkárat mat lámastuhttet/suvrudit bierggu, nugo mielkesuvrebakteriijat, eaige leat dábálaččat váralaččat olbmui borrat. Earálágan bakteriijat njommot birgui birrasis ja besset laskat bierggus, ja muhtumat leat dakkárat maiguin borri sáhttá buohccát. Eanas bakteriijat dárbbašit áimmu, loikasa ja lávttadasa jus galget laskat, muhto eai gierdda áimmuhis birrasa, galbmasa, báhkkasa, eaige goikása. Danne lea dehálaš ahte bierggu gieđahallá ráinnas gieđaiguin ja reaidduiguin, ja vurke bierggu jáldosii dahje galbmasii go ii leat málesteame. Lassin lea dehálaš bierggu, earenoamážit vuoncábierggu ja biergodáiggi, bassit bures. Dat galgá giksat čađa. Go geargá biepmu ráhkadeamis, lea dehálaš ahte reaidduid ráidne dárkilit, go biergo- dahje varranagaide aŋkke šaddet bakteriijat. Dat eai galgga čuovvut eará biepmuide.

Ivdnerievdama sáhttá eastadit jus vurkkoda bierggu galbmasis, páhkke dakkár ávdnasa sisa mii lea áibmodivttis, ja ii divtte bierggu orrut goanstačuovgga (lysstoffrør) vuolde guhká.

Go biergu orru, de gođusgolggus čoahkkana ja varragolggus njuorgugoahtá. Veaháš sálti bisuha golgosa bierggus, muhto ollu sálti fas dahká ahte golggus njuorgu. Go áigu goikadit bierggu, dalle háliidage ahte golggus galgá eanemus lági mielde njuorgut, vai biergu goiká jođáneappot iige suvrro ovdalgo goikagoahtá.

Varas buoidi goastu vaikko galmmihuvvo- dahje sáltejuvvoge, ja goikebuoidige goastu. Fabrihkain ráhkaduvvon gárvvesbuktagat main lea buoidi, gostot dahje hávrot jus orrot guhká, vaikko leatge riekta ráhkaduvvon ja páhkkejuvvon. Goston biepmu ii leat váralaš borrat, muhto máhku ja hádja ii leat buorre. Dan dihte lea álki haksit lea go biebmu goston dahje hávron. Buoiddi hávruma eastada buoremusat go páhkke biepmuid bures čuovga- ja áibmodivttis doavnnji sisa ja vurkkoda galbmasis.

Guolli njuohcá ja suvru jođánit dan rájes go rohtte čázis gáddái. Danne lea dološ áigge rájes juo leamaš dehálaš máhttit rájadit guoli vai ii biggo ja vai riibá borramuššan. Dan leat áigá juo fuomášan goikadit riibadan dihte. Goikeguolli riibá oba guhká, ja guhkit go suovasguolli. Eará vuohki lea leamaš sáltet guliid fárpaliidda, muhto sálteguoli ferte aŋkke galbmasis vurkkodit vai ii geasáiduva. Gaskaáiggi rájes lei vejolaš sáltti oastit hálbbibui Norggas. Ovdal gal ieža lievllisteami bokte sirrejedje sáltti eret mearačázis, muhto dat lei áddjás bargu. Sálti geassá golgosa guolecuohpas ja dainna lágiin ii njuoza/lámastuva guolli nu jođánit. Leat máŋggaládje sálten ja vurkkodan guliid, omd. lea spihkesallit sáltejuvvon oktan čoliiguin. Oalle dakkaviđe go guoli rohtte čázis, de berre das luoitit vara ovdalgo varra giellu. Guoli ferte jáldosis dahje galbmasis vurkkodit dassážii go čolle ja málesta, dahje gieđahallá viidáseappot. Go lea čollen guoli čorgatládje, dalle eai beasa bakteriijat laskat ja leavvat guolis. Vara lea vuogas niibbiin ráhput eret, go dat sáhttá hobehit guoli hávruma. Varas guolli ii berre orrut lieggasis guhká ovdalgo dan vuoššá, bassá, sálte, heŋge goikat, suovastuhttá, galmmiha dahje jiekŋuda, vai bakteriijat eai háhppet njoammut, laskat ja leavvat.

Go guoli lea goddán, de das doaibmagohtet enzymat, ja dat mearkkaša midjiide ahte oanehis áiggis ii leat šat guolli borahahtti. Guoli varasvuođa sáhttá iskat jus suorpmain deaddila guoli cuhppii. Jus báhcá suorbmasadji, dalle ii leat guolli šat varas dahje ii leat galbmasis rájaduvvon. Jus lea sávri ii ge báze suorbmasadji, dalle lea guolli riekta vurkkoduvvon. Sáhttá sustilit guole­čuoma, earenoamážit suvddiid bokte gokko ovddemus hájaga. Hádja lea rievdan guohcan, ja dalle leat sihke guoli iežas bakteriijat ja enzymat doaibman menddo bures, ja sáhttet maiddái olggobealde njommon bakteriijat leavvan guolis. Bakteriijat leat dakkárat mat čuvvot guoli mielde dahje mat njommot guollái gieđahaladettiin.

Guoli ii dárbbaš heaŋggaidahttit dipmama dihte, muhto muhtun buktagat leat heaŋgán dahje vurkkoduvvon vai šaddá earenoamáš máhku mii lea daid buktagiid dovdomearka; goikeguolli, sálteguolli, ráktoguolli, spihkeguolli, boahkkeguolli, geassáduvvon guolli ja lámasguolli. Dáid buktagiid oktasaš dovdomearkan lea ahte daid ráhkadettiin goiká dahje njuorgu ­guolecuohpa golggus, ja danne ii billahuva guolli ovdalgo lea buvttaduvvon gárvvisin. Goikeguolli lea sálte­keahtes goikaduvvon guolli, eanas dorski. Dát soaitá boarráseamos vuohki riibadit guoli, ja lea eanemus ráhkaduvvon ja vuvdojuvvon, ja hui áigá juo. Guoli heŋgejit goikat dálvet ja ­giđđadálvvi guvlui, ja guolli galgá čađa goikat. Goikeguolli riibá vaikko man guhká. Dan sáhttá borrat goikkesnaga, vuoššat dahje báistit (šaddá gal luvvadit álggos). Lovttaguolli lea árbevirolaččat goikeguolis ráhkaduvvon. Ovdalaš áigge seaguhedje gunaid čáhcái. Das šaddá luhta/lovtta mas luvvadedje guoli. Guolli mas lovttaguoli ráhkada, ii galgga leat galmmihuvvon, ja danne heŋge­jit dan goikat easkka maŋŋel buollašiid. Dán áigge ráhkadit lovttaguoli maiddái sálteguolis. Ráktoguolli lea sáltejuvvon ja de goikaduvvon. Ráktoguoli goikadedje ovdalaš áigge lássáid ja rávttuid alde beaivvi ja biekka ovddas, ja danne šattai namman ráktoguolli. Dát lea dološ vuohki. Norga vuovdá ollu ráktoguoli Eurohpái, ja das ráhkadit dan maid gohčodit «bacalaon».

Davvi riddoguovllu olbmot goikadedje sáiddi geasset ja gávppašedje ruoššaiguin dahje pomoraiguin (1740-1917). Dat lei lonuhangávppašeapmi. Guliid lonuhedje gortniid, jáffuid ja eará biebmoávdnasiid ja atnugálvvuid vuostá. Ovdamearkka dihte lei sálti dehálaš gálvu pomorgávppašeami olis. Riddoguovllu olbmot vuvde maid guliid varasin ja ruoššat ieža daid sáltejedje. Ruoktot máhcadettiin devde pomorat fanasgálvolanjaid máŋggašlájat guliiguin, eanaš sáiddiin, muhto maiddái dorskiin, báldáin ja divssuin.

Sálteguolli sáhttá leat omd. rávdu ja dápmot maid sáltejit moatti jándorii, ja de lea válmmas sálteguolli. Sáhttá maid leat luossa mii lea sáltejuvvon fárpaliidda dálveguollin. Geasset vurkkodedje guollelihtiid galbma ádjagiin. Spihkeguolli sáhttá leat luossa mas dávttiid čuohppá ja gaiku eret, sálte ja diktá sálttis moadde jándora. Muhtun sajiin heŋgejit guoli spihkemii 2-3 beaivái. Boahkkeguolli lea guolli mii lea heŋgejuvvon goikat, ja moatti vahkus dat boahkku, nappo belohahkii goiká. De lea gárvvis vuoššastit. Geassáduhttit guoli lea dološ riibadanvuohki. Dalle sáltejedje jávreguoli čakčat ja bidje guoli rokkiide eatnamis dahje juvvii. Doppe galggai orrut gitta čakčadálvái ja juovllaid rádjái. Suvrebakteriijat ja enzymat besset hiljážit dipmadit ja máisttagahttit guoli guhkes áigebotta. Lei dehálaš váruhit ahte guolli ii sáltejuvvon menddo garrasit. Jus nu geavai, de vahágis sáhtte suvrebakteriijat jápmit ja riiban bisánit nu ahte guolli billašuvai. Lámasguoli ráhkadedje mearaguolis. De gokče guoli ulličázis debbuid vuollái, ja dikte dan doppe orrut dassáigo lámastuvai. Dálvet go ráhkadedje lámasguoli, gokče guoli muohttaga vuollái gos dikte orrut muhtun áiggi.

Suovastuhttit guoli lea dološ riibadanvuohki, seamma ládje go biergguin ge barge. Feara makkár guliid sáhttá suovastuhttit. Guolli riibá buorebut suovastuhttejuvvon hámis go varasnaga. Luosa, čuovžža, dápmohiid ja rávdduid leat suovastuhttán. Maiddái hávgga, vuskoniid, hárriid/soavvi­liid ja eanas mearaguoliid leat riibadan dáinna lágiin. Suovasguolli ii hávrro šat guhkes áigái, go suovas leat antioksidánttat vavdan guollái.Guolis lea gearddagallekeahtes buoidi, ja dat hávru mihá jođáneappot go gallehuvvon buoidi. Jus guolebuoidi galgá hávrut, de dárbbaša čuovgga ja áimmu, eaige galgga lasihuvvon antioksidánttat buoidái. Jus vurkkoda seavdnjadasas ja áimmu haga, dalle ii hávrro buoidi nu jođánit. Eará goansta lea bidjat antioksidánttaid, ovdamearkka dihte C- ja/dahje E-vitamiinnaid. Dat maid goazadit hávruma, seamma ládje go dalle go guollái vavdet antioksidánttat suovastuhttedettiin. Vakuumapáhkken lea vuohki mainna hehtte áimmu suođđamis guollái. Eará vuohki lea glaseret guoli, nappo jiekŋabajožiin skávuhit, ja dalle gierdá guhká orrut galbmasis/jieŋasin. Guolli maid galgá njuoskkasnaga sálttekeahttá borrat (sushi), ferte jiekŋagalbmasis leamaš jándora ovdalgo ráhkaduvvo gárvves buvttan. Dat lea parasihtaid goddin dihte.

Eanaš váralaš bakteriijat guollebuvttadeamis dárbbašit láktasa ja lieggasa jus galget eallit. Dat leat dábálaččamusat hástalussan dušše varasguoli vurkkodeamis, jus ii leat ráidnasit gieđahallan dan rájes go guoli rohttii čázis. Biebmoluosa nealgudit ovdalgo čollejit vai čoalit leat ráidnasat ja bakteriijaid haga. Dainna lágiin eai leava čoallebakteriijat guollái čolledettiin, nu movt dáhpe­dorpmis sáhttá dáhpáhuvvat guollebivdofatnasiin mat bivdet ja čollot guliid rabas meara alde. Guollebuvttadeddjiin (fatnasiin, vuostáváldiin ja gálvobuvttadeddjiin) leat njuolggadusat ahte guolli ii galgga lieggasis oba fitnatge dan rájes go loktejit mearas bajás.

Dološ viesuin lei measta juohkehaččas eanangeallir. Doppe lei buorre vurkkodit buđehiid mat gáibidit jáldosa, seavdnjadasa ja lákta áimmu jus galget riibat olles dálvvi. Geallárat ledje juste dakkárat gos buđehat bures seilo. Čakčat go gálat leat rádjanládje, lei daidge dehálaš seailluhit borranláhkái nu guhká go vejolaš. Dan fuomášedje smávvet ja bidjat lihttái deattu vuollái oktan sálttiin. Sálti geassá ruotnasis golgosa, mii šaddá láhkan. Dán ládje seailluha gála áimmuhis sálte­lágas, ja sohkar mii gávdno ruotnasiin biebmá mielkesuvrebakteriijaid mat riibadit biepmu. Sálti ja mielkesuvrebakteriijat goddet ja heađuštit váralaš bakteriijaid. Buorit bakteriijat dipmadit gála ja rievdadit mágu suvrát guvlui. Dakkár suvrragálla lea riibiileabbo go varas gálla. C-vitamiidna iige billahuva go ná geavvada gála. Varas ruotnasiid berre galmmihanskábes vurkkodit amas enzymat váikkuhit menddo jođánit. Muhtun ruonassorttat eai berre galmmihanskábes leat, ee. gurká ja vilgeslávki. Dál lea dábálaš blanšeret/duldehastit ruotnasiid, ja de galmmihit daid. De čuohppá smávva bihttán, bidjá duoldi čáhcái 1-2 minuhta ja de sirdá jiekŋagalbma čáhcái čoaskut. Daid sáhttá jiekŋudit, ja dat leat seamma buorit go daid fas báhkada maŋŋel. Gáskálasa ja eará šattuid maid čoaggá luođus, sáhttá maid duldehastit ja de galmmihit dahje goikadit.

Boskkaid/fádnuid ja boskaliđiid bidje mielkái maid vurkkodedje čalbmasiin dahje muorragákkáin. Vurkkodedje ádjagiin geasset, ja maŋeščavčča sáhtte galmmihit daid. Boskkaid čogge dievva čoaggináigge giđđat, ja rájadedje gákkáin. Daid jukcejedje ja dát jukca riibbai dálvái. Sáhtii gal guohppugoahtit jus ii seaguhan juvcca milkkiin, muhto aŋkke lei ruonasbiebmun lassin guollái ja birgui.

Ollu šaddosat riibet buorebut jáldosis, muhto eai buot. Tomáhta, banána, avokádo, sitrovdna ja kiwi galget viessotemperatuvrras orrut, de riibet dat guhkit. Šaddosiid sáhttá maid čuohpadit smávva bihttán ja goikadit juogo steikenommanis dahje goikadanmašiinnain. Dat riibet guhká jus daid vurkkoda áibmo- ja čuovgajeahkki lihtis. Áibmu ja čuovga billistit goikebuktagiid.

Čáhppesmurjjiid riibadedje bohccomielkkis, ja dat lei dego yoghurta. Dákkár biepmus ožžo C-vitamiinnaid dálvet. Maiddái sarridiid sáhtte seaguhit mielkái mii galggai suvrut.

Luopmániin, joŋain ja giegamurjjiin lea benzosuvri mii riibada murjjiid, ja maiddái skáhpemurjjiin lea suvri mii riibada muorjji nu ahte ii dárbbaš ollu sohkkara bidjat. Iešriibadeaddji murjjiid sáhtiige vurkkodit lihtiin guhká. Muhtumat rogge luopmániid eatnama sisa dálvái. Earátges bidje luopmániid bohccomielkái dahje geavllehii, beasselihttái, maid rádje jeaggái dálvebiebmun. Joŋaid devde čalbmasiidda, ja joŋaid ja giegamurjjiid vurkkodedje lihtis masa bidje veaháš čázi. Sarridat mat muđui jođánit billahuvvet, riibet buorebut go muorjelihttái njorre jokŋamáihlli sarridiid ala. Eará ráva lei njorret šolgaduvvon vuoja murjjiid ala, ja go vuodja stirddui, de šattai dego lohkki, ja áibmu ii beasa sisa.

Joŋain ja rohkajáffuin vušše buvrru mii lei buorre riibat. Luopmániin ja jáffuin maid vušše juvcca maid riibadedje vuodjalohki vuolde.

Dál mis leat vejolašvuođat riibadit murjjiid máŋggaládje. Varasnaga jiekŋudit lohkkelihtiid sisa lea okta. Eará vejolašvuohta lea measttu fierrut gárvvisin ja dan jiekŋudit. Measttu sáhttá maid vuoššat, bidjat riibadanávdnasa ja hermetiseret. Go hermetisere, de goaivu vuššon measttu ráinnas, liegga glásaide ja gidde lohkii dakkaviđe. Dakkár meastu riibá guhká. Goikadit lea maid okta vuohki vurkkodit murjjiid. Dat riibet guhká jus daid vurkkoda áibmo- ja čuovgajeahkki lihtis. Áibmu ja čuovga billistit goikebuktagiid.

Gordni ferte goikat, muđui dat guohppu. Dakkár guohpa mii láibái ihtá, gáibida veaháš láktasa. Go láibu dábálaš láibbiid (dipmá), de dat eai riibba beare guhká ovdalgo guohppugohtet. Láibbi, masa ii bija riibadanávdnasa, sáhttá guovtte ládje bisuhit; ráhkadit goikeláibin dahje galmmihit. Smierro- ja garraláibbiin lea unnán lávttas, nu ahte dat sáhttet guhká leat nu ahte eai guohpo. Fabrihkain bidjet dávjá riibadanávdnasiid vai gordnebuktagat galget guhkit sáhttit orrut.

Gč. maiddái Ruotnasat, šaddosat ja muorjjit.

Ovdalaš áigge lei mielki oažžumis dušše geassebealis jagis, giđas čakčii. Jus galggai mielkebuktagiid beassat birra jagi borrat, de leat gávnnahan movt daid vurkkodit.

Bohccočalbmasat ledje mielkelihttin ovdalgo gákkát ja eará lihtit ledje fidnemis. Goikečalbmasii leikejedje bohccomielkki ja háhpáhusa, ja heŋgejedje suova ala goađis. Doppe dat lohppii, suovastuvvui ja goikkai, ja nu riibbai guhká. Dan sáhtii de vurket goikemielkin.

Muorjjit, šattut ja mielki leat doaibman ovttas riibadanproseassas. Ollu bohccomielki vurkkoduvvui ovdalaš áigge murjjiiguin ja šattuiguin. Murjjiid besse borrat dálvet go dat ledje riiban mielkkis dálvái. Ja mielkki ožžo go dat lei riiban muorjesuvrriid vehkiin. Sáhtte leat máŋgga­lágan muorjjit ja šattut, ja seahkálagaid. Juopmu, boska ja jearjá leat dat šattut mat dávjjimusat namuhuvvojit dán oktavuođas. Šattuid vušše álggos, seaguhedje bohccomielkái ja rádje dálvái. Čáhppesmurjjiid seaguhedje lassin, dahje daid seaguhedje sierra mielkái. Maiddái luopmániid seaguhedje mielkái. Mielki gal muđui riibá suvramielkin iežas mielkesuvrebakteriijaid váikkuhusain. Dat lohppe ja dan de vurke loahppemielkin dahje suvrramielkin.

Dábálaš lei ádjagis rájadit mielkegákkáid, ja dat sáhtte doppe orrut dálvvi miehtá, go ája ii jieŋo. Muhtumat rogge mielkegákkáid eatnama sisa dálvái, gokče vel bures bessiiguin, guossaovssii­guin ja lavnnjiiguin. Earát rádje boraide dahje bákteluoddanemiide/-lanjaide. Fertii gokčat bessiiguin, jávistit čievrrain ja lavnnjiiguin gokčat vai ii jieŋo. Das šattai suvrramielki giđđii. Mielkki maid maŋeščavčča bohče, sáhtte galmmihit.

Juohkelágan mielkkis ráhkadedje vuosttáid ja vuoja. Dat lei sihke earálágan borramuš, muhto seammás lei riibadanvuohki vai bisui biebmun guhkit.

Loahppemielki, loahppelákca ja yoghurta dárbbašit mielkesohkkara jus galget oažžut ­njálgga, suvrralágan mágu. Bakteriijat ávkkástallat sohkkaris suvrrodettiin. Mielkeproteiinnat ges suohku­dit mielkki nu ahte šaddá loahppemielkin, loahppelákcan ja yoghurtan. Dál sáhttá váldit oasáža yoghurttas ja bidjat dan mielkái ja das ráhkadit lasi yoghurtta. Dán birra leat eambbo dieđut oahppogirjjis. Doppe lea maid neavva movt dan bargá.

Dán áigge pasteuriserejit (liggejit garrasit) buot mielkebuktagiid maid rámbuvrras/gávppis fidne. Lea dan dihte vai bakteriijat eai galgga birget. Boađus lea lihkus maid ahte buvtta riibá guhkit go lea pasteuriserejuvvon, dan dihte go suvrudanenzymat maiddái billahuvvet. Go galget ráhkadit suvrramielkebuktagiid pasteuriserejuvvon mielkkis, de lasihit mielkesuvrebakteriijaid maŋŋel. Buktagiid main lea buoidi, leat maid homogeniseren. Dat mearkkaša ahte buoidi lea cuvkejuvvon vai bissu háddjut buktagis ii ge čoahkkan ja čoaltto čoahkkái.

Mielkebuktagat galget galbmasis dahje jáldosis vurkkoduvvot.

Mearralottemoniid čogge giđđat ja atne gássaid siste, ja dat riibe geassái. Moniid bidje maid lihttái masa lei čáhci ja natriumsilikat seaguhuvvon. Dat gohčoduvvo «vannglass», ja dakkára oaččui oastit boalváris ovdal. Jus moniid diktá dakkár čáhce­glásas, de dat riibet goit jagi.

Monit galget jáldosis orrut vai eai billahuva. Moniid sáhttá galmmihit, muhto ferte gal álggos juogo fierrut daid, dahje sirret vielgadasa fiskadasas ja sierralaga galmmihit. Dat leat seamma buorit go de fas máizet.

Biebmobearráigeahčču ávžžuha ráddjet gáirromonnečoaggima ja -borrama dannego dain soitet leat birasmirkkot. Fertebehtet maiddái diđoštit čoagginlobiid ja -áiggiid. Leat njuolggadusat dasa gii oažžu čoaggit lottemoniid, gos, goas ja guđiid loddešlájaid moniid, https://www.miljo­direktoratet.no/for-private/jakt-felling-og-fangst/fangst/sanking-av-egg-og-dun/.