Kap 4
Árbevirolaš borranbáikkit ja borrandábit

Powerpoint buvtta

Moai letne ráhkadan powerpoint ovdanbuktosa juohke kapihttalii. Dat galgá doaibmat álggaheapmin ja/dahje loahpaheapmin/čoahkkáigeassun juohke kapihttala álggus/loahpas.  

Jurdda lea kapihttala ovttas ceahkis čađahit vai oahppit besset ságastit, jurddašit ja «logget» ala fáddái,  dahje čoahkkáigeassit fáttá. Moai ávžžuhetne din geavahit muhtin minuhtaid ovdanbuktit ja čađahit dáid. Dat fállet ohppiide bajilgova, doahpagiid ja duogášdieđuid dasa man birra galget lohkat dahje lehpet čađahan, ja oahppit besset juogadit dieđuid ja jurddašit ja sátnádit jitnosit. Ovdanbuktimiin leat kommentárat/gažaldagat maid oahpaheaddji sáhttá ávkkástallat, jus háliida. 

Dás gávnnat Powerpoint buktaga:

Duogášdieđut oahpaheaddjái

Min borrandábit leat rievdan ollu, sihke borramušaid, lihtiid ja reaidduid dáfus ja maiddái makkár vejolašvuođat mis leat ráhkadit biepmuid. Ovdalaš áigge ledje vierut maid dađi ­mielde gos olbmot orro, makkár orohagat ledje ja makkár bargguid olbmot barge. Ii lean dáhpi vuordit buohkaid boahtit boradit oktanaga, muhto borre ovttas go soabai, ja dábálaččat lei nu. Buohkat – nissonat, dievddut, mánát, reaŋggat ja biiggát – borre fárrolaga. Olbmot leat álohii boradan ovttas. Olbmuin eai lean gal beavdeliinnit eaige tallearkkat ja diekkárat. Go bearaš boradii ­ovttas, de butnjo ovtta gáris. Jus guossit ledje, de luike gussiide lihtiid jus dakkárat ledje báikkis. Olbmuin lei dábálaččat maid mielddiset juoga mainna borre.

Mearrasámiin: Dálvet ja geasset sáhtii leat erohus borrandábiin. Dálvet lei guolli iđđedis ja rohkajáffo- dahje hávvarrievdnabuvru eahkedis. Dálvet borre dihto áiggiide, ja geasset boradii guhtege goas ieš áiggui. Geasset lei láibi ja mielki iđđedis ja varas vuššon guolli eahkedis. Mearrasámit borre golbmii beaivái, eai álohii buohkat oktanaga. Iđđesgáffe lei dehálaš.

Boazosámit borre dušše guktii beaivái, váldoborran dušše oktii, maŋŋel go ealu luhtte bohte. Guolásteaddjitge borre dušše oktii dahje guktii beaivái.

Interiør i et sametelt, tre personer sitter ved kokestedet, en gryte med mat henger over ilden. Finnmark.

Dáluin Ruoŧas: Ollusiid biebmu lei guolli ja buđet iđđes maŋŋel go lei juo bargan moadde diimmu. Lieggabiebmu lei gasku beaivvi, láibevajahas veaigin ja buvru eahkedis. Ii galgan čohkkát beavdeguoras go lei geargan boradeames, muhto mannat fas bargguid doaimmahit. Dáčča vierru lea ahte galgá čohkkát dassážii go buohkat leat geargan, ja de buohkat guđđet beavddi oktanaga. Buorre vierru lea ahte juohkehaš váldá iežas tallearkka ja reaidduid, doidá ja bidjá lihttebassanmašiidnii dahje bidjá vuohkkasit beavdái jus ii ieš basa daid.

Álohii guossohedje juobe gáfe ge go olmmoš guovlladii guossis. Go borrat guossohedje, de boradedje hui guhká. Lei suohtas earáiguin ovttas borrat. Jus ieža ledje boradeamen go olbmot bohte, de sihte beare čohkkedit ja boradit fárrolaga dáluolbmuiguin. Ovdalaš olbmuin lei muhtumiin vierru juo ráhkadit ollu borramuša, jus dattetge boahtá guossi. Ii goassege vurdojuvvon máksu dahje juoidá ruovttoluotta oažžut.

Heajaide bovdejedje dađistaga, ja olbmot bohte vuoruid mielde. Bohte geat háliidedje, eai dárbbašan nammejahkii bovdejuvvonge. Eai čáhkan dalá viesuide buohkat oktanaga, ja eai lean doarvái lihtitge ahte buohkat livčče beassan oktanaga borrat. Lea ain dál dakkár headjavierru muhtun guovlluin (goit Guovdageainnus), ahte olbmot borret, ja de mannet eará sadjái čohkkedit ja nu čáhkkejit earáide saji boradit. Dán áigge ii soaitte dárbu nu, muhto lea vissa cieggan.

álddu bohččimin

Movt biebmoárbevierut gullet lundui ja eallindábiide iešguđet guovlluin

Boazosámit: Sis leat oalle áigá juo leamaš bohccot, ja ožžo varas bierggu čavččas giđđii. Dalle lei varas biergu oktan siskkožiiguin dábálaš biebmu. Seammás fertejedje rádjat čovjjiid ja čalbmasiid maid dikte goikat dálvvi vai ledje «lihttin» giđđat ja geasset go bohčigohte áldduid. Giđa beallái ii sáhte šat njuovvat bohccuid. Dalle leat álddut čoavjjes, ja geasi guvlui šaddagoahtá rássemáhku birgui. Eai láven goit njuovvat šat cuoŋománu rájes. Leat dálvet dahje ­giđđadálvve njuovvan giđanisttiid, nappo njuovvan bohccuid man biergguid leat heŋgen goikat. Biergu goiká giđa mielde ja šaddá giđđa- ja geassebiebmun. Maiddái buoiddi goikadit goastebuoidin; leavssusbuoiddi gurpet, sáltejit ja goikadit. Goastebuoiddi liggejit ja geavahit guollemállásii, dainna lea hui eleš. Lassin bivdet vel jávreguliid giđabeallái, juogo jođidettiin dahje go ollejit geassebáikkiide. Jávreguollái lea namuhuvvon goastebuoidi hui njálggat. Geasset dahje čavčča beallái bohče áldduid. Bohccomielkki vurkkodedjege goikečalbmasiin geasis gitta dálvái. Geasset ja árračavčča lei varas bohccomielki oassin borramušas. Seammás vurkejedje mielkki mii galggai leat biebmun go heite bohčimis, namalassii čakčat ja dálvet gitta giđđii. Eai sáhttán bohčit nu guhká, go njiŋŋelas galgá beassat duddjot ruovssi dassážii go miesi fas guoddá giđđat. Ollu boazosámit ledje mielde vuotnabivddus gesiid go ealut ledje mearragáttis. Sidjiide lei mearaguolli dehálaš oassin biebmodoalus. Muhtumiin ledje gáiccat dahje sávzzat mearraverddiid luhtte dálvvi miehta, muhto atne šibihiid iežaset luhtte geasi. Dalle besse bohčit gáiccaid/sávzzaid, ja ožžo mielkki mas maid vustededje.

Mearrasámit: Mearaguolli lei diehttelas dehálaš oassin biebmodoalus. Makkár guoli dal de gottii eanemus, de lei dat maid olbmot borre. Jus lei ollu dorski, de borre ollu dorski. Dorski dat šládja mii orru ábis, lahkona rittu gođđanáigge, mii lea njukča-/cuoŋománu. Álgá juo boahtit riddui ođđajagemánu rájes. Maiddái dorski mii orru riddoleappos gođđá giđđat, ja dat ge lea buoidi ovdal gođđanáiggi. Nu leage dorski dálveguolli leamaš. Ain odne lea ollugiidda oavdun varas dorski oktan vuoivasiin ja meađđemiiguin dálvet. Ollu guliid heŋgo jilliide goikat, dat šattai gávpe­gálvun, muhto maiddái goikeguollin geassái ja nu guhká go bisttii. Mearabivdu lei birra jagi, ja geasset lea earret eará sáidi ja mearaluossa oažžumis. Maiddái fálesbivdu lei ovdalaš áigge dábálaš geassedoaibma, go fállát bohtet gáddelebbui guohtut geasset. Čakčat álgá fas dorskebivdu, ja maŋŋit čakčat lei bálddesbivdu ollugiidda dehálaš. Bálddis lea ain dál bivnnuhis juovlaborramuš, go daid áiggiid lei báres bálddesbivdu, ovdal go dat gođđá. Maiddái dorski lea juovlaborramuš go dan bivdigohtet fas čakčat maŋŋel geasi.

Kap 3 Riibadit ja vurket biebmu
Gássi
Gássi

Mearrasámiide ja maiddái smávvadálolaččaide siseatnamis ii lean dábálaččat varas biergu fidne­mis birra jagi. Sii njuvve čakčat omiid mat galge dan jagi njuvvojuvvot. Dalle lei varas biergu, muhto ollu bierggu rádje maŋŋelii. Sáhtte vurket boraide varasin, suovastuhttit dahje sáltet ja vurket. Dat galggai leat dálvvi biergun. Sávzzaid njuvve ja sáltejedje biergguid, ja heŋgejedje goikat. Juovllaide lei biergu goikan, ja buoiddes, goike sávzzaerttet lei juovlabiebmun ollu­giidda. Sávzzaid ja gáiccaid eai dábálaččat njuovvan dálvvi ja giđa guvlui, go dalle ledje šibihat čoavjjes ja galge guoddit giđđat. Seammaládje lei gusaiguinge. Seammás besse bohčit sávzzaid, gáiccaid ja gusaid čavčča ja oasi dálvvis. Varas mielki lei oassin biebmodoalus, muhto maiddái vuosttáid ja vuojaid ráhkadedje mielkkis. Dat ii addán dušše earalágan buktagiid, muhto lei maid riibadanvuohki. Muhtun áiggi ovdalgo šibit galggai guoddit, de heite bohčimis vai šibit bures olle duddjot ruovssi lábbái/gihccái/gálbái. Varas mielki ii lean dábálaš dálvet, muhto giđđat maŋŋel go gussa lea guoddán, de lea gássi (råmelk) ja deardna (råmelkost) leamaš oavdun, maid vuoššá njuoskamielkkis.

Čáhceloddebivdu lei giđđadoaibma máŋgga sajis Sámis. Dalle lei varas biergun sidjiide geain ii lean eará biergu olámuttus. Ollugat borre ollu guoli dálvvi miehtá, ja de lei sihke čáhceloddi ja -lottemonit njálgga borramuš giđđat. Siseatnamis lei earret eará čuovžabivdu geasse-, čakča- ja dálvedoaibma. Bivde ollu guliid ja varas guolli lei oažžumis dávjá. Go bivde ollu, de sáltejedje maid guliid dálvái gávpegálvun.

Haŋŋá
návrašat
Návrašat

Ruotnasat eai leat sámiid gaskkas leamaš stuora oassin biebmodoalus birra jagi. Go buđehiid ja návrašiid ledje bajidan, de borre daid nu guhká go biste. Dan rájes ii lean ruonas oažžumis (jus boalváris ii ožžon oastit) ovdalgo giđđat go boska šaddagoahtá. Dat šaddá oalle árrat ja das lea C-vitamiidna, mii lea dehálaš olbmorupmašii. Dalá olbmot soite muhtun muddui dálvvis ožžon C-vitamiinnaid, muhto unnán. Danne lei dan áigodagas boska dehálaš oassi biebm­odoalus oalle miehtá Sámi. Geasset lei maid juopmu ja jearjá/jeađjá dehálaš ruonasborramuš. Daid čogge valjit, ja seaguhedje mielkái maid vurkejedje dálvái. Geasset ja čavččabeallái lei ges luomi oassin borramušas buohkain geat goste luomejeaggái. Buriid luomejagiid besse maid vurket luopmániid dálvvi vuostá, ja borrat daid nu guhká go biste. C-vitamiidna lea oalle hearki, ja váidu vaikko luopmánat vurkkoduvvojitge galmmitkeahttá. Muđui leat feara makkár muorjjit leamaš biebmolassin vaikko gos. Ollu muorješlájat eai gierdda dalá vugiiguin vurkkoduvvot, ja danne leat ovdal daid eanas borran dušše geasset.

Láibi ja jáffobuvru leat leamaš dehálaš árgabeaibiepmut. Ollu olbmot ožžo jáffuid hálbái pomorain, ja danne ledje láibbit ja buvrrut iešguđetlágan hámis dábálaš biepmut. Maŋŋel go pomorat heite johtimis Finnmárkku rittu, de álge olbmot gávppašit jáffuid boalváriin. Finnmárkkus leat maid ovdal juo gilván bivggi ja hávvara. Hávvar gal dávjá ii ollen ollásit šaddat, muhto bivgi soittii šaddat dan muddui ahte sáhtii olbmoborramuššan leat.

pomor-handel
Pomor fatnasat Láhppis.

Eatnogáttiin lei ja lea ain luossabivdu dehálaš oassin olbmuid birgejumis. Njuorjjo­bivdu lei ovdal maid dehálaš sihke mearragáttis ja nugo Deanočázádagas. Dan bivde sihke biebmun, muhto maiddái danne go dat borrá luosa, ja johtá Deanu bajás luosa maŋis geassebealis jagis.

Biebmogierdu oahppogirjjis s. 86-87

Borramušgierdu muitala soames sámi borramušárbevieruid birra sihke ovddeš ja dálá áiggis. Makkár biebmu lei ja lea fidnemis guđege áigodagas lea buvttihan midjiide borramušdábiid nu movt dás oaidná. Nu leat ollugiin šaddan árbevierrun borrat dihto biepmuid dihto áigodagas jagis. Girdui eai čága buot tevnnegat mat gulaše dan áigodahkii, ja muhtun tevnnegat heiveše moatti áigodahkii, muhto eai leat biddjon dohko gáržžes saji geažil. Čuovvovaš čilgehus álgá dálvviin ja johtá miehtebeaivái gitta čakčadálvái. Čilgehusat álget ravddamus tevnnegiiguin ja das sisa guvlui.

Biebmogierdu
  • Varas biergu – sihke ovdal ja dál lea varas bohccobiergu fidnemis dálvet. Lea dábálaš ­njuovvat niestebohcco.
  • Rievssat – olbmot lávejedje ovdal viššalit gárdut rievssahiid dálvvi miehtá, eanas gávpe­gálvun. Maiddái dál gárdot máŋggas rievssahiid, ja gárdunlohpi bistá Finnmárkkus njukčamánu 15. b. rádjái.
  • Dorski – dorski («mearadorski»/skrei) boahtigoahtá riddolebbui go gođđanáigi lahkoniš­goahtá. Dalle lea álkit dan dorski bivdit, ja dat lea maid hui buoidi. Dorskis leat dálvet meađđemat ja vuoddjás vuoivvas. Dan leat bivdán juo áigá, ja ain dál lea dorskemulju bivnnuhis dálvebiebmu. Vuoivasa ii sáhte jiekŋudit, nu ahte dan šaddá varasin vuoššat, dahje nu movt ovdal dahke, ráhkadit das guolevuoja.
  • Guolli heŋgejuvvo goikat – dávjjimus lei dat dorski maid heŋgejedje goikat. Dan dahke dađi mielde go godde guliid. Bivdu bisttii ja bistá ain vaikko cuoŋománnui. Ain dál goikadit guliid guollejilliin nu go ovdal ge.
  • Gumposat – gumposat ja márffit leat leamaš ja leat ain dábálaš dálvebiepmut ollu sámiide. Bohccuid njuvvet sihke čakčat ja dálvet, ja dalle lea varrabiebmu oassin biebmodoalus.
  • Meađđemat – dorskemeađđemat, gč. dorski.
  • Bohccováimmut heŋgejuvvojit goikat – go njuovvá bohcco man biergguid áigu goikadit, de gohčodit dan giđaniestin. Olluhat njuvvet giđanisttiid dálvet, ja heŋgejit bohccobiergguid ja -váimmuid goikat go ain lea buolašáigi. Earát ges eai njuova giđanisttiid ovdal maŋŋelet giđđat.
  • Bohccobiergu heŋgejuvvo goikat – gč. bohccováimmut heŋgejuvvojit goikat.
  • Guolevuoivvas – gč. dorski. Buvru – jáffu lea leamaš ja lea ain dábálaš biebmu Sámis. Muhtun gordnešlájaid sáhtte davvin gilvit, muhto eatnasa ožžo boalváriin dahje pomoragávppašeamis, dalle go dat lei doaimmas.
  • Buvru šattai beaivválaš biebmun birra jagi máŋgga sajis, ja dan vušše dain jáffuin mat ledje fidnemis. Lea ain dábálaš hávvarrievdnabuvrru vuoššastit iđitborramuššan. Dat lea dearvvašlaš biebmu.
  • Čuovža – lea fidnemis dálvet juoŋastemiin, muhto maiddái vuokkain.
  • Reahkat – leat buoremusat dálvet ovdal gođđanáiggi, ja go čáhci lea galmmas. Ovdalaš áigge gal geavahedje ollu skálžoelliid seaktin guollebivddus.
  • Skálžžut – bohkkáskálžu/gáiccaskálžu lea buoremus dálvebealis jagis, gč. maiddái reahkat. Berre iskat leat go várrehusat skálžočoaggimii ja -borramii, https://www.matportalen.no/verktoy/blaskjellvarsel/.
  • Stárát – stárát ja debbot leat ovdal geavahuvvon šibitbiebmun lassin suinniide ja eará biepmuide, muhto maiddái olbmoborramuššan. Giđđadálvve sáhttá stáráid čuohppat, áinnas go lea fierváčáhci, go dat šaddet fávlelis go debbot. Dán áigge millejit stáráid já debbuid jáffun, muhto lea ođđa áiggis unnán geavahuvvon olbmoborramuššan. Dál leat fas fuomášišgoahtán stáráid olbmoborramuššan, ja leat gávdnamis oastit stárájáffut maid bidjá omd. láibedáigái.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Rávdu – sáhttá oaggut ja juoŋastit sihke dálvet ja giđa guvlui. Muhtun guovlluid boazo­sámiide lei rávdduid bivdin giđa vuostá go ollegohte davvelii rávdo- ja dápmotjávrriid rádjái.
  • Guolli heŋgejuvvo goikat – gč. dálvvi vuolde.
  • Njuorjju – leamaš dehálaš sihke borramuššan ja bivttasteapmái. Njurjuid bivde ovdalaš áigge hui ollu, ja álge giđđadálvve njurjuid guottetáigge. Dál lea njuorjjobivdu unnon sakka.
  • Állat – ovdal bivde állahiid gielaiguin giđđadálvve. Das jorgo náhki, válde čoliid eret ja vušše ollisnaga. Állahat bisánit davvi-Sámis ja čoahkkanaddet moahtin viesuid lusa ovtta áiggi. Dasto girdet viidáseappot geassebáikkiide.
  • Dápmot – gč. rávdu.
  • Luossa – giđđat gorgŋegoahtá luossa eanuid ja jogaid bajás, ráhkkanišgoahtá gođđat. Dalle bivdigohtet luosaid, ja bivdu bistá geasi miehtá gitta čakčageassái. Luossa lea leamaš ja lea ain dehálaš oassi sámiid biebmodoalus. Dan suovastuhttet dahje ráhkadit varasnaga borra­muššan. Ovdal sáltejedje guliid ja rádje čakčii ja dálvái sihke gávpegálvun ja borramuššan.
  • Suorsá/čáhceloddi – giđđat lea máŋgga sajis Sámis leamaš dábálaš bivdit čáhcelottiid giđđat go dat bohtet bárpmus ja ovdal go monnejit. Olbmot leat ieža heivehan bivdináiggiid iežaset máhtu mielde, ja loahpahedje bivddu go monnenáigi šaddagođii. Sii maid ieža oidne guđiid sorttaid sáhtii bivdit nu ahte ii loavtte šlája áibbas. Dál leat almmolaš njuolggadusat bivddu hárrái, ja dál lea dušše lohpi bivdit duorššu, vuoktafiehttaga ja vuoktagoalssi (sárgosis oidno dušše vuoktagoalsi), ja dušše varrásiid. Bivdinlohpi lea dál gaskkal 15.05. ja 10.06, ja dát lohpi bistá 2022 rádjai. https://lovdata.no/forskrift/2013-06-03-573.
  • Dápmot – gč. giđđadálvvi vuolde
  • Rávdu – gč. giđđadálvvi vuolde
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Goikebiergu – goike bohccobierggu beassá dál borrat, ja dan borret giđa ja geasi miehtá nu guhká go bistá. Jus lea maŋŋit heŋgen goikat biergguid, de lea boahkkebiergu álggus niestin, dassážii go biergu goiká ollásit. Maiddái guolli maid dálvet dahje giđđadálvve lea heŋgen, lea borranmuttus, álggos boahkkeguollin, ja de goikeguollin.
  • Gáirromonit – gáirromoniid, muhto maiddái eará lottemoniid, čogge viššalit borramu­šlassin ovdalaš áigge. Gáirromoniid ain čogget, muhto daidda leat njuolggadusat gii oažžu čoaggit, gos, goas ja loddešlájaid dáfus, https://www.miljodirektoratet.no/for-private/jakt-felling-og-fangst/fangst/sanking-av-egg-og-dun/. Muhtumat ráhkadedje vuovddaid maid sisa čáhcelottit, earenoamážit čoađggit, monnejedje. De besse čoaggit moniid dađi mielde go lottit monnejedje. Dál ii leat dábálaš lottemoniid čoaggit luođus.
  • Čuovža – čuovžža bivdigohte nuhtiin go jávrrit sudde, ja dat bargu bisttii vaikko geasi miehtá. Dalle lei varas guolli jeavddalaččat borranbeavddis. Dan maid sáltejedje dahje suovastuhtte sihke alcceseaset ja gávpegálvun. Nuohttun ii leat šat nu dábálaš, muhto muhtumat barget dan ain, ja earát fas firbmot. Čuovža lea buorre geasse-, čakča- ja dálveborramuš.
  • Luossa – gč. giđa vuolde.
  • Sáidi – sáidi lea oažžumis birra jagi. Giđđageasi ja geasset dat dattetge boahtá gáddelebbui davvi-Sámis, ja danne lei ovdalaš áiggi bivdoávdnasiiguin álkit bivdit sáiddi geaseáigge. Davvi-Sámis bivde sáiddi mainna gávppašedje pomoraiguin, dalle go dat johte dáppe. Dál lea sáidi bivnnuhis guolli maid sáhttá bivdit stávrráin gáttis čuočču.
  • Boska – boskaruohtas lea álbmámus giđđagease. Fádnut leat maid buoremusat varasnaga, go leat aitto šaddan. Dan gal čogge ovdal dassážii go dávttai, ja lei ruonasborramuššan, ja maiddái mielkái seaguhedje boskka geasset, ja vurkejedje maŋŋelii jagis.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Goikebiergu – gč. giđa vuolde.
  • Rávdu – buorre geasseguolli maid bivdá stávrráin, firpmiin dahje eará bivdoávdnasiin bievlaáigge. Mánát lávejedje ovdalaš áigge njohcut veajehiid jogain geasi miehtá, ja dalle lei varas guolli dábálaš geassebiebmu.
  • Čuovža – gč. giđđageasi vuolde.
  • Sáidi – gč. giđđageasi vuolde.
  • Fális – fálláid lávejedje bivdit geasset
  • Luossa – gč. giđa vuolde.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Juopmu – lea suvrra rássi mas heive bajáluša ráhkadit, juogo juopmomáli dahje seaguhit rabárberiin ja vuoššat buvrru. Juomuid čogge dassážii go šaddu dávttai. Dat lei ruonasborramuššan, ja maiddái mielkái seaguhedje juomu geasset, ja vurkejedje maŋŋelii jagis.
  • Njuovvelávki/rásselávki – dan smávve ja lasiha bibmui juogo varasin dahje rási álggos goikada. Dan sáhttá čoaggit geasi miehtá, dassážii go goldná. Ii daga maidege jus dáktan rási čoaggá, go dábálaččat dan smávve. Maiddái rási fioleahtta lieđđi lea borahahtti.
  • Čáhppesmuorji – dábálaš muorji juohke sajis. Dan seaguhedje bohccomielkái vai besse omd. galbmádaga gazzat (galbmamielki murjjiiguin). Ii riibba nu guhká maŋŋel go lea čoaggán. Das ráhkada bajáluša dahje sáhpi.
  • Luomi – «duoddara golli», lea leamaš hui dehálaš sámiid biebmodoalus ja sisaboahtun. Dan vuvde boalváriidda ja borre ieža maid nu guhká go biste. Das lea riibadansuvri alddis, mii dahká ahte dan sáhtte vurkkodit galbmasis vaikko ii jikŋon ge. Dán áigge lea álki jiekŋudit luopmániid maŋŋelebbui jagis
  • Bohccomielki – davvi-Sámis álge eatnasat bohčit áldduid čakčageasi ja čavčča guvlui. Dat lei stuora oassi biebmodoalus daid muttuid jagis, muhto ollu mielkki maid goikadedje ja vurkejedje. Bohccočalmmas lei dábálaš lihtti man sisa bidje mielkki goikat. Dán áigge eai bože šat áldduid min guovlluin.
  • Jokŋa – dábálaš muorji mii láddagoahtá čakčageasi, muhto dan maid čoaggá čakčat. Dan sáhttá čoaggit vaikko muohttaga vuolde, go dat ii billahuva vaikko borgo ge. Joŋas lea alddis riibadansuvri mii dahká ahte dan álkit sáhtte ovdalaš goansttaiguin vurkkodit. Dán áigge mii dábálaččat ráhkadit measttu juogo báhkadankonserveremiin, dahje fierrut murjjiid sohkkariin ja jiekŋudit measttu.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Čuovža – gč. giđđageasi vuolde.
  • Sáidi – gč. giđđageasi vuolde.
  • Ađđamat – ađđamat leat oassin biebmodoalus dalle go njuovvá bohcco. Visot ađđamiid vuoššá málestettiin.
  • Boazu – čakčat lea fas njuovvanáigi, ja dál lea biergu buorre. Rássemáhku lea váidon sihke bierggus ja čoliin. Náhkki lea maid čáppat, ja maiddái dan dihte njuovvá bohcco dáid muttuid. Suovastuhttit bierggu lea dábálaš, ja áinnas ovdalaš áigge lei dábálaš suovastuhttit go eai lean jiekŋudanbovssat.
  • Márfi – márfi lea oassin biebmodoalus go njuovvá bohcco. Šibitdoallit márfo maiddái sávzza­čoliid go njuvve sávzza.
  • Gumposat – gč. márfi.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.
  • Dorski – dorski bivdigoahtá fas čakčat, go dat lea buoremus galbma mánuid. Dan sáhttá de bivdit čavčča ja dálvvi miehtá. Lea «riddodorski» maid dál eanaš bivdet maŋŋel go mearadorski fas johttá davvi ábiide. Gč. dálvvi vuolde.
  • Rievssat – sámit eai leat árbevirolaččat bivdán rievssahiid čakčat, muhto dál lea ­rievssatbivdu bissuin šaddan dábálaš doaibma máŋgga guovllus ja ollu olbmuide davvi-Sámis. Sámit gárdugohte easka skábman go muohta bođii, ja gárdunlohpi lea ge ain dál skábmamánu 1. b rájes davvi-Sámis, muhto maiddái eará guovlluin, https://www.miljodirektoratet.no/for-private/jakt-felling-og-fangst/jakttidsveileder/lirype-og-fjellrype-jakt-fangsttider/.
  • Sávza – sávzza ja lábbá njuvvet čakčat. Muhtumat heŋgejit biergguid goikat dálvvi ja ­juovllaid guvlui, ja lábbáerttet lea ain dál bivnnuhis juovlabiebmu. Muđui lea varas sávzza- ja lábbá­biergu dábálaš čakčat, earenoamážit gálain (mii maid goittotge lulde lea čoagginláhkái čakčat) vuoššat ovttas (fårikål).
  • Bálddis – čoahkkana gáddelebbui ovdal gođđama ja gođđanáigge, mii lea sullii juovlamánus ja moadde mánu ovddos guvlui. Lea hui buoidi ja buorre čakčat, skábman ja dálvvi vuostá. Máŋgasii juovlabiebmun. Báldá gal muđui bivdet maiddái geasset, muhto dán áigge ii leat ođđajagemánu rájes šat lohpi báldá bivdit.
  • Ealga – ealgabivdu lea dehálaš ja bivnnuhis doaibma miehtá Sámi ja Norgga. Ealggabiergu lea buorre čakčat ja skápma guvlui, ja dalle lea maid ealggamiessi stuorrolan. Dan bivdet bissuin, muhto hui dološ áigge geavahedje bivdorokkiid seamma ládje go goddebivddus.
  • Dorski – gč. čavčča vuolde
  • Boazu – gč. čavčča vuolde.
  • Buvru – gč. dálvvi vuolde.

Biebmu dolas

Dolas sáhttá bassit duolbaláibbiid, guoli ja bierggu. Bierggu/guoli bassá juogo dollagáttis bassin­sákkiin dahje vuordá dassážii go dolla lea ášuiduvvan, ja de bidjá bierggu/guoli hilaid ala bassot. Láibbi sáhttá duolba geađggi ala dulbet ja goikadit dola vuostá. Muhtumat lávejedje skierredola alde goarddašit láibbiid. De galgá skierri guhpan dolas, nu ahte duolba láibbi sáhttá bidjat njuolga rissiid ala dola bajil goikat. Dola alde sáhttá muđui vuoššat givnniin dahje steiket bánnuin maid dárbbaša dahje háliida.

Ođđaset goansta lea guoli, bierggu dahje buđeha giessat aluminfolie sisa ja bidjat hilaid sisa bassot. Dat gáibida báhkka áššu. Álkes láibedáiggi sáhttá viesus ráhkadit, bidjat bussii ja váldit mielde dollagáddái. Vuola bassinsákki man birra giesat dáiggi ja base láibbi dolas. Go válddát sákki eret, de sáhtát ráigái coggat vuoja, bajoža, muorjemeasttu dahje márffi.

Bassinláibi
Vuoššanroggi
Vuoššanroggi

Duolba geađgi sáhttá doaibmat báistebánnon jus ii leat menddo assái. Ovdal leat maid ráhkadan vuoššanrokkiid mas málesta. De galgá bures dolastit ja báhkadit geđggiid. Báhkka geđggiid sirdá roggái maid lea roggan. Biepmuid berre giessat aluminfolie sisa, ja daid bidjá báhkka geđggiid ala ja gokčá rokki muoldduiguin ja sámmáliiguin. Biebmu giksá daid báhkka geđggiid alde. Biergomállása vuoššat ráidnejuvvon guomočoavjjis lea maid málestanvuohki. Čoavji man siste lea biergu ja čáhci, biddjojuvvo rávttu ala mii lea dola alde. «Málesbáđi» gokčá sámmáliiguin ja dolasta bures geađggi vuolde dassážii go mális giksá.

 

Soahkebeassi geavaha moatti ládje biepmuid oktavuođas. Dan sáhttá geavahit vuolážin, man ala bidjá bierggu dahje guoli go áigu borrat. Beassi sisa lávejedje maid giessat guliid dahje biergguid, go das lea riibadanávnnas man geažil varas biergu dahje guolli gierdá goit oanehaš orrut seahkas. Stuora beassi giessá bierggu/guoli birra ja čatná báttiin. Nubbi vuohki lea liekkadit beassi dola alde dassážii dat ieš givrraga bierggu/guoli birra. Go áigu gáfestallat ja vuoššat/bassit guoli/bierggu, de sáhttá beassebihtáin vel cahkkehit dola, ja muđui beassi geavahit vuolážin. Asehis vajahasat soahkečoskkain maid dohkkejit borramuštallearkan.

Beassi

Borrandábit lávus ja goađis

Dolin ledje lávus/goađis guokte loavdaga, ja skárru lei boaššogeahčen. Dalle galggai biepmuid váldit dakko goahtái, ii ge uksaráigge. Dán áigge lea eanas lávuin obbaloavdda, nu ahte visot váldojuvvo sisa uksaráigge.

Buohkain ledje dihto sajit goađis. Dábálaččat goađi eamit ja isit čohkkáiga gurut bealde boaššumusas. Soai lážiiga biepmuid ja buot dárbašiid dan oktavuođas. Muhtun sajiin galggai áhčči goaivut earáide biepmuid ja lagadit sidjiide duoid dáid. Buohkat boradedje oktanaga geavatlaš ákkaid geažil; goahti ii leat nu viiddis, muhto doppe galggai buotlágan bargu bargojuvvot. Olbmot boradit oktanaga vai besset rádjat eret biepmuid ja boradanbiergasiid, ja ohcat eará bargguid, nugo dujiid. Go geargá boradeames, lea buorre dáhpi iežas reaidduid bassat/sihkkut ja rádjat, vai gávdná fas ráinnas lihtiid boahtte háve go galgá boradit. 

dolla

Lávus/goađis lea olbmuid boradettiin dehálaš ahte ii váccaš ja gisat nu bearehaga. Jus ferte vuolgit olggos, de galgá vázzit earáid sealggeduogi vai ii muosehuhte borrama, ja vai ieš dahje ruskkat eai gáhča earáid biepmuide. Boaššu ja árrana badjel lea garra gielddus joreštit. Jus ferte nuppi beali loidui sirdit, de galgá uskki geaži mannat. Jus lea dárbu dola bidjat, de lea dat su bargu gii čohkká uskkimusas. Boaššumus olbmuid barguges lea earáide lagadallat diŋggaid maid sii dárbbašit boradettiin, go sihke borramušat ja buot mat dasa gullet, leat boaššus.

ML20S gealbomihttomearit

Kapihttal 4; Árbevirolaš borranbáikkit ja borrandábit, gokčá biebmu ja dearvvašvuohta-fága ML20S čuovvovaš gealbomihttomeriid maŋŋá 7. ceahki:

Oahpahusa mihttomearri lea ahte oahppi galgá máhttit:

  • ráhkadit biepmu dolas ja eará árbevirolaš biebmoráhkadanarenain ja ságastallat borranvieruid birra goađis/lávus ja mo sosiála searvevuohta borramiin sáhttá leat mielde nannemin buori dearvvašvuođa. Dása gullá fágaidrasttildeaddji fáddá; Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi.
  • ráhkadit biepmuid iežas kultuvrras ja eará kultuvrrain ja buohtastahttit biebmogálvogeavaheami ja borranvieruid, ja reflekteret mo biebmoárbevierut gullet oktii luondduin ja eallinvugiin iešguđet guovlluin. Dása gullet guktot fágaidrasttildeaddji fáttát; Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi.

Guovddášelemeanttat: Dearvvašovddideaddji biebmodoallu ja Biebmu ja borramat identitehta- ja kulturovdanbuktimin.

Plánet oahpahusa

  • movt guovllu luondu ja eallinvuohki mearrida makkár borramuša olbmot borret
  • movt árbevirolaš borranbáikkiin málestedje ja boradedje, ja makkár njuolggadusat gullet dasa
  • movt globaliseren ja industrialiseren váikkuha min borrandábiide
  • plánet ja ráhkadit iežat ja eará kultuvrraid ja guovlluid biepmu
  • Oahppi oasálastá oahppandoaimmain positiivvalaččat/miehtemielalaččat.
  • Čuovvut biebmoráhkadanneavvaga neahttasiiddus dahje oahppogirjjis.
  • Dahkat čájáhusa das maid gávdná fiervvás.
  • DHML-skovvi, http://www.calliidlagadus.org/govat/doc/dhl_skovvi.pdf.
  • Bargogirji.
  • Ságasteapmi/digaštallan/muitaleapmi.
  • Málestit ja boradit lávus/goađis, ja čuovvut njuolggadusaid mat dasa gullet/gulle.
  • Fiervvás ohcat ja gávdnat skálžžuid, dorrehit guoli/vuoššat skálžžuid ja borrat daid fiervvás.
  • Ráhkadit biepmu olgun. Dola bajil bassit biepmu. Nammadit sániid ja doahpagiid mat gullet daidda bargguide.
  • Lohkat oahppogirjjis ja bargat bargobihtáid.
  • Plánet ja málestit muhtun sámi árbevirolaš biepmu.

Heivehit oahpahusa

Árbevirolaš borrandábiid ja borranbáikkiid birra oahppá buoremusat geavatlaš oahppan­doaimmaid bokte. Galgá leat čielggas ahte ulbmil bargguiguin ja oahppandoaimmaiguin lea oahppat. Oahpaheaddji/bagadalli lea meašttir, ja oahppi/oahpahalli galgá áđđestallat meaštára, dahje bargat ja geardduhit seamma doahpagiid seammaláhkái go meašttir. Jus oahpaheaddji ieš ii leat meašttir, de son sáhttá ohcat olbmo geas lea árbevirolaš máhttu ja lea meašttir. Oahpaheapmi geavatlaš oahppandoaimmaid bokte lea bargat, muhto maiddái ságastit­/­sátnádit sihke doaimmaid/­bargguid, reaidduid ja áicama. Bargobihtát galget leat heivvolaččat beaivválaš eallimis ja duohta bargguin, ja oahppit galget oasálastit lunddolaččat/vuordámušaid mielde. Dat fertejit dahkkot dan mielde gos dii lehpet ja man dásis dii lehpet, makkár joavkkut/oahppit ja eavttut dis leat.

Laejpieh-baking i Snåsa
Láibumin goađis - máttasámis

Maŋŋá bargguid/oahppandoaimmaid sáhttibehtet ovttas lohkat oahppogirjeteavsttaid/teaksta­osiid. Geavahehket ovdalohkanstrategiija BISON/GÁLBČ dahje lohkanskovi: https://calliidlagadus.org/do/assets/lohkanskovvi-f%c3%a1gateavsttaide.pdf.

Diktet áinnas oahppanguimmežagaid bargat ovttas. Jus oahppit eai máhte dahje eai leat oahppan geavahit ovdalohkanstrategiijaid, de ferte daid sidjiide oahpásmuhttit, modelleret ja čájehit.

Vuođđogálggat biebmu ja dearvvašvuohta-fágas kap 4

Vuođđogálggat

Mat leat mielde
  • Njálmmálaš gálggat
  • Máhttit čállit
  • Máhttit lohkat
  • Máhttit rehkenastit
  • Digitála gálggat

Mán láhkái

Gč. «Cavgileamit álggaheapmái».

  • Čállit turisttaide diehtogihppagačča (BB 4 oahppogirjjis).
  • Čállit teavstta (BB 5 oahppogirjjis).
  • Lohkanáddejumi ja duogášdieđuid aktiivvalaččat/árjjalaččat geavahit (BB 1 oahppogirjjis).
  • Gažaldagat oahppogirječállosii
  • Gohttema ja lávostallama njuolggadusat.
  • Lávvonamahusat
  • Riekta vai boastut?
  • Ruossalassánit (BB bargogirjjis).

Čállit turisttaide diehtogihppagačča (BB 4 oahppogirjjis).

Vuođđogálggat

Cavgileamit álggaheapmái

Vállje gova/govaid kapihttalis dahje neahtas mat čájehit árbevirolaš borranbáikkiid ja borran­dábiid máŋgga sajis máilmmis, ja ságastehket dan birra maid govas/govain oaidnibehtet. Ohppiin soitet leat muitalusat ja fearánat maid ieža leat vásihan. Dát addá ohppiide vejolašvuođa «viežžat»/ohcat ja doaimmahit/ovdanbuktit/fuomášit/čilget duogášdieđuid mat sus soitet leat. Sáhttá maid boktit dihtomielalašvuođa dan ektui maid dál lea oahppame/bargame. Lassin dát lea ávkin ovttastahttit ovddeš/boares ja ođđa máhtu ja diehtaga.

Málestehket ja boradehket olgun. Fiervvás dahje lávus. Dollagáttis. Dát servvoštallan veahkeha maiddái ohppiid muitát ovddeš vieruid. Das maŋŋá nákcejit hálddašit duogášdieđuid mat bohtet ávkin go álggahehpet fáttá girjjis/skuvlalanjas.

Darvvihehket áigelinnjái ohppiiguin ovdagihtii sohppon oahppoulbmiliid lohppii. Ságastehket dan birra movt sáhttá daid olahit? Leatgo ohppiin jurdagat dan birra? Oahppit sáhttet oahppanguimmiin ovttas/joavkkus digaštallat. Čállet távvalii visot jurdagiid ja evttohusaid. Go oahppit leat leamaš mielde váikkuheamen ja dovdet oahppoulbmiliid, de dat boktá bargoárjja ja movttiidahttá sin bargat daid olahemiin. Oahppit leat maid rahpaseappot bagadallamii ja álkibut jerret veahki. Dutkan čájeha ahte oahppit geat nagodit ulbmiliid mielde bargat ja ieža bidjet mihttomeriid, ohppet eambbo ja buorebut/beaktileappot. 1

távval

Vástádusat ja mearkkašumit bargobihtáide

  1. Dávvet čohkke muoraid, rissiid ja beassi. Son lea lávkka luoitilan eatnamii ja bardán geđggiid ja dahkan árrana. Dávvehis leat riššat lupmas, ja ferte iskkastit lupma vare jo ii leat vajáldahttán daid. Riššaid haga ii šatta mihkkege. Maid áigu Dávvet dahkat? Mas don dan dieđát? (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi). Jurdda lea ahte oahppit galget geavahit iežaset duogášdieđuid ja muitalit ahte Dávvet áigu dola dahkat. 

  2. Málestehket ja boradehket lávus. Čuvvot boradandábiid mat gullet lávostallamii. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi). Oahppit fertejit čuoldit teavsttas njuolggadusaid mat leat: buot biepmut leat boaššus, juohkehaččas leat iežas borranreaiddut mielde, isit ja eamit čohkkába gurut bealde boaššumusas ja isit goaivu mállása, ii leat lohpi dola/áššu/árrana iige boaššu badjel joreštit, ferte earáid sealggeduogi vázzit jus ferte molsut saji, son gii čohkká uskkimusas galgá gohkket dola, ja juohkehaš galgá bassat, sihkkut ja rádjat iežas borranreaiddu go lea geargan borramis/ boradeames.

  3. Fiervvás málestit. Mannet bivdit meara, ja fiervvás dorrehehket dorski dahje sáiddi dola alde. Čohkkejehket stuorrastáráid, smávvejehket daid ja báistet báistebánnos dola bajil fiervvás. Muitet vuoja báistebánnui bidjalit ovdalgo báistigoahtibehtet. Čogget gáhtu­skálžžuid ja duldestahttet gievnnis dola bajil minuhta, ja borret daid. Gáhtuskálžžuid siskkoža ferte náluin čuoggut olggos go leat vuššon. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinháldda­šeapmi). Dáid heive dahkat giđđat ja giđđagease. Oahpaheaddjit berrejit gávdnat heivvolaš fiervásaji ja áinnas dakkára gos leat stuorrastárát ja gáhtuskálžžut.

  4. Dii áigubehtet čállit turisttaide diehtogihppagačča dan birra makkár ­biebmoárbevierut din guovllus leat. Mannet čakčat dahje dálvet čuovvut gárddástallama, guolástit guolástanšárkka mielde dahje johkafatnasa mielde giđđagease, dahje čuvvot eanadoalu muhtun áigge. Ráhkadehket filmmaid, govvejehket ja čállet dan birra maid doppe lehpet bargan, oaidnán ja vásihan, ja makkár biepmu dát vuođđoealáhusat buvttadit. Bajilčála: Luondduriikkas borranbeavdái. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi). Jurdda lea ahte oahppit galget reflekteret dan birra movt luonddu eavttut mearridit makkár biepmuid mii gávdnat min (dálkkádat)guovllus.

  5. Biebmu ii šatta rámbuvrras, muhto… Deavdde dan sáni mii galgá dasa! Čále cealkámuššii teavstta mas čilget gos biebmu boahtá. Mearrit ja govahala guđe agis dán teavstta lohkkit leat. Čále ja heivet sisdoalu ja giela nu ahte olahat sin. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinháldda­šeapmi). Jurdda lea ahte oahppit galget reflekteret/smiehtadit/dárkodit movt luonddu­riikka eavttut mearridit makkár biepmuid mii gávdnat min (dálkkádat)guovllus ja eará guovlluin máilmmis.

Lávvonamahusat

Bardde namaid rievttes sadjái. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi).

lavvonamahusat
© Britt Hansen
lavvonamahusat-siste
© Britt Hansen

 

 

Gohttema ja lávostallama njuolggadusat

Gohttema ja lávostallama njuolggadusat (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi).

10 njuolggadusa (dán teavsttas):

Gohtten ja lávostallan gáibidit njuolggadusaid ja borrandábiid mat heivejit goahtái ja lávvui.

Buot goahteássiin ledje dihto sajit goađis. Eamit ja isit čohkkáiga dábálaččat gurut bealde boaššumusas, dannego soai lážiiga visot biepmuid ja eará reaidduid boradeami olis. Boaššus leat visot biepmut, málesráđit ja ávdnasat mat gullet biebmodollui. Muhtun bearrašiin lea dábálaš ahte áhčči goaivu buohkaide mállása. Son gii čohkkái uskkimusas galggai fáktet dola, jus dasa lei dárbu.

Goahti dahje lávvu ii leat viiddis, muhto doppe galge liikká buot daguid doaimmahit. Doppe goahteássit boradedje, duddjojedje, ođđe, málestedje, láibo, vuoiŋŋastedje, máinnastedje, molssodedje, basadedje ja ollu eará. Danne lei vuogas ahte buohkat boradedje ovttas ja oktanaga. Dalle sáhtte rádjat eret biepmuid ja boradanreaidduid go ledje geargan boradeames, vai eará bargguid sáhtii hommágoahtit. Go lea geargan boradeames, de galgá juohkehaš ieš bassat ja sihkkut boradanreaiddu ja rádjat dakkár sadjái boššui dahje soggái gos ieš gávdná daid go lea boradanáigi fas.

Jus boradettiin ferte lávus dahje goađis mannat olggos dahje sirdit, de galgá earáid sealgge­duogi vázzit. Lea vuogas vai ruskkat ja guolggat eai gahča borramuššii dahje vai ieš ii gahča dollii. Jus ferte sirdit nuppi loidui, de galgá uskki geaži mannat. Dolin lei ja dál lea ain garra gielddus boaššu ja árrana badjel joreštit.

Lassedieđut:

Boaššu lei bassi báiki. Boaššu vuolde orui Boaššoáhkká gii attii bivdolihku. Doppe vurkkodedje goavdása (rumbbu). Dološ guovžabivdináigge galggai guovžagoddi čákŋat goahtái boaššobeale loavdaga vuole, sus ledje dalle earenoamáš fámut. Earát eai ožžon boaššobeale čákŋat sisa. Muđui lei boaššu gos biebmovuorká lei ja lea. Árran lea Sáráhká gudnebáiki goađis. Dát nissonipmil lea sivdnádusa eadni, gii várjala ogi ja veahkeha mánnáoažžumis. Lea goađi suodjaleaddji. Sutnje galgá oaffaruššat árageđggiid siskkobeallai borramuša ja jugástaga, ođđaáiggis earenoamážit káfe. Sutnje lea sierra seremoniija mii lea bistán gitta min áigái. Muđui lea buollinvárra jus dakko lávke.

Álet-Ristina Máret/Máret Sárá
 

Riekta vai boastut?

Dás leat muhtun cealkagat. Muhtumat dain leat riekta ja earát fas muitalit boasttu dieđuid. Russe leatgo dieđut riekta vai boastut. Jus cealkka lea boastut, de čális rievttes dieđu. Sáhtát áinnas bargat ovttas oahppanguimmiin. (Álbmotdearvvašvuohta ja eallinhálddašeapmi).

Ruossalassánit

Fuomáš! Vástádusat galget kongrueret gažaldagaiguin. Omd. Mearrasámit orrot… = rittus.
Vástádus sátni vulos: šibitdoallu

 

Bircobargobihttá

Listtus leat muhtun sánit oahppogirjji 4. kapihttalis. Vállje vuosttaš sáni, jorat birccu ja daga dan maid bircočalmmit čájehit. Daga seamma buot sániiguin.

 

  • Bircogovva 2: Oahppit galget iežaset čilgehusaid čállit/iežaset áddejumi čilget.
  • Bircogovva 6: Muhtun oahppit soitet maiddái dárogiela sániid gávdnat.
  • Muhtun oahppit soitet dárbbašit eambbo saji bargobihtáide go bargogirji fállá. Dalle livččii buorre jus ohppiin livččii sierra čállingirji sadjosis.
  1. borranbáiki 3: bor-ran-bái-ki 6: báiki, borran, árran, birra.
  2. luondu 3: luon-du 6: du, nu.
  3. čakčageassi 3: čak-ča-geas-si 6: sisa, čakča, geassi, gea, sis, gassa. 
  4. gáhtuskálžu 3: gáh-tu-skál-žu 6: gáhtu, skálžu, su, suhtu, láhtu, skuža, skálu.
  5. fuođđu 3: fuođ-đu 6:
  6. verdde 3: verd-de 6: de. 
  7. čáhppesmuorjjit 3: čáhp-pes-muorj-jit 6: čáhppes, muorjjit, muorji, muosehit, jápmit. 
  8. arvevuovdi 3: ar-ve-vuov-di 6: arvi, vuovdi, vuordi, vuovdi (selger), divvu.
  9. riegádanbeaivi 3: rie-gá-dan-beai-vi 6: riegáda, beaivi, deaivá, gea, geaid,­ ­rieban/rievan, gánda, bárdni, reive.
  10. ruotnasat 3: ruot-na-sat 6: nuorat, suonat/suotna.

 

Gažaldagat oahppogirječállosii

  1. Manne ii leat leamaš dábálaš borrat ollu ruotnasiid ja šaddosiid Sámis?
    Dannego buolaš dálkkádaga geažil eai šatta ollu šaddosat ja ruotnasat Sámis.
  2. Gos háhke dološ olbmot biepmu?
    Luođus/meahcis, ja daid maid lei vejolaš šaddadit.
  3. Namut muhtun mihtilmas sámi biepmuid!
    Guolli, meađđemat ja vuoivvas, guolevuodja, biergu, njuokčamat, ađđamat, gumposat ja márffit, muorjjit ja muhtunlágan debbot ja stárát, muhtun ruotnasat, mielki, loahppemielki, vuostá, lákca ja vuodja, suorssát/čáhcelottit, lottemonit.
  4. Maid borret aborigiinnat?
    Šattuid, šaddosiid, ruotnasiid, murjjiid, nihtiid, urbbiid ja honnega ja borramušeallit sin guovlluin leat keŋgurut, emut, krokodillat ja ággarasat.
  5. Maid borret trohpalaš arvevuvddiid eamiálbmogat?
    Banánaid, ananasaid, mangoid, sitrovnnaid ja ollu eará šattuid, šaddosiid, guobbariid ja ruohttasiid, muhto sii eai bora ollu bierggu. Guolli lea dábálaš borus sidjiide.
  6. Maid borret inuihtat?
    Mearaelliid nugo moršša, njurjuid ja fálláid, guliid, širráid, lottiid, lottemoniid, jiekŋaguovžžaid, guovžžaid, muskavuovssáid, bohccuid ja caribouaid.
  7. Masa sáhttit ávkkástallat dola?
    Liekkadeapmái, vuoššamii, bassimii, čuovgan, goikadeapmái.
  8. Makkár njuolggadusat gullet gohttemii ja lávostallamii?
    Oahppit fertejit čuoldit teavsttas njuolggadusaid mat leat: buot biepmut leat boaššus, juohkehaččas leat iežas borranreaiddut mielde, isit ja eamit čohkkába gurut bealde boaššumusas ja dávjá lea isit gii goaivu mállása, ii leat lohpi dola/áššu/árrana iige boaššu badjel joreštit, ferte earáid sealggeduogi vázzit jus ferte molsut saji, son gii čohkká uskkimusas galgá gohkket dola, ja juohkehaš galgá bassat, sihkkut ja rádjat iežas borranreaiddu go lea geargan borramis/boradeames.
  9. Mii lea návstu?
    Mearrasámiid fanasvisti. Doppe leat maid visot reaiddut maid guolásteaddji dárbbaša, nugo gávvalat, váđut, áirrut.
  10. Movt sáhttá biebmu ja boradeapmi váikkuhit min identitehtii?
    Dat maid mii borrat, muitalit geat mii leat ja gosa mii gullat. Mii ovttastallat ja dovdat ahte mii gullat oktasašvuhtii ja searvái. 
  11. Mii lea globaliseren?
    Globaliseren mearkkaša ahte gálvvut, biebmu, olbmot, ruhta, diehtu ja jurdagat johtet miehtá máilmmi.
jorri

Válljejehket heivvolaš teakstaoasi oahppo­girjji vuosttaš kapihttalis ja čađa­hehket viežžan­­­diktáhta: https://calliidlagadus.org/do/a­ssets­/vie%c5%be%c5%beandikt%c3%a1hta.pdf. Sáhttibehtet maid dušše muhtun sániid válljet teavsttas ja daiguin čađahit viežžan­diktáhta.

https://www.barebramat.no/inspirasjon/tid-for-a-plukke-blabaer-og-andre-spiselige-ting-i-naturen/?fbclid=IwAR1PbZF3NTRQWn6cF-WetZiVeBNyD1bg1d-yHYMuaDhhMvbQw_5_dIPJegw

Mii ja buot eará ealibat dárbbašit luonddu/meahci/luođu gos sáhttit viežžat biepmu vai mii eallit ja birget. Muhto mii dárbba­šit maiddái sihke geainnuid, el-rávnnji ja minerálaid ávdnasiidda. Danne ásahuvvo industriija váriide, vuonaide ja mehciide gos eallit, guolit ja divrrit borret ja ellet dainna mii doppe šaddá. Dakkár industriija sáhttá leat geaidnohuksen, eará viiddis huksemat, energiijavieččahat dahje minerálavieččahat. Jearahala olbmuid ja loga aviissaid, ja gávnnat leago din guovllus industriija, gos ja makkár. Bargga áinnas ovttas oahppanguimmiin.
(Guoddevaš ovdáneapmi).

Movt jus divrrit jávket?

https://www.nrk.no/hvis-insektene-forsvinner-1.15029017?fbclid=IwAR2ddhzsJ7re4r6dzn7uT8XR0eSPoVYTZfVqg5Xk0lxkqIL__MoudVl0128

Máret Sárá: Luođu láhjit. Borramuš ja dálkkasšattut. Davvi girji. 2012.

Divrrit:
http://samiskbibliotektjeneste.tromsfylke.no/2015/03/03/jovnna-guttorm-solbakk-divrrit-insekter/

  • Kjersti Lunde Rustad: Vulgot Ingrid, Juhána ja gusa lusa. Landbruksforlaget. 1995
  • Kjersti Lunde Rustad: Vulgot Trine, Lásse ja spiinniid lusa. Landbruksforlaget. 1995
  • Karen Marie Eira Buljo: Vulgot Iŋgá Kárine mielde ealu lusa. Landbruksforlaget. 1997

(Dii fertebehtet árvvoštallat leatgo dát girjjit menddo boarrásat lohkat dán áigge.)

  • Eli Annie Juliussen Lorås/Akin Duzakin: Hurra-Liissá Brumme-Line. Iđut. 2019. Rosa gávdná uvllu mii dárbbaša veahki. Rosa veahkeha dan, ja seammás oahppá ollu uvlluid dehálaš eallima birra. Ođđaáigásaš máinnas.
  • Thorbjørn Egner: Speaiskosáhpán ja eará eallit bihce-báhce vuovddis. Grøndahl. 1982
  1. Zimmermann & Schunk, 2008.