Eatnama ja eallima álgu
Eatnama álgu
Stuorra gavjabalva girddašii gomuvuođas ja čoahkkanišgođii. Dat dáhpáhuvvá 15 miljárdda jagi dassái ja bisttii máŋggaid miljárddaid jagiid. Loahpas gavjabalva čoahkkanii ja šattai eanajorbadassan man alde mii otne eallit. Eana lea birrasii 4.8 miljárdda jagi boaris.
Eallima álgu
Álgu eallin lei muhtun eamisealla mii govddodii mearas sullii 1,5 miljárdda jagi ovdal go rievddai ja ahtanušai ruonáalit bakteriijan. Stromatolihttabakteriijat šadde hirpmus ollugat ja gokče stuorra mearaid ja ráhkadedje oksygena mii leavai mearas. Go mearra lei gallás, de badjánii oksygena áibmui ja ráhkadii áibmogearddi.
Birrasii 500 miljovnna jagi šadde ollu eallit mearaide ja muhtumat gorgŋejedje gáddái. Dalle lei gáddi jeaggi mas šadde šattut mat ledje alladat dego muorat. Muhtun dinosaurusat ledje alladat dego geardedálut. Eallit mat dan áigge elle, eai gávdno šat. Dat jávke go asteroiida deaivvai eatnamii beaškkehit ja sevnnjodahtii dan guhkes áigái. Mii gohčodit daid ovdahistorjjálaš eallin. Daid unnimus girdi-dinosaurusiid maŋisboahttit leat otná lottit.
Otná eallit ja šattut leat ollu unnit muhto devdet olles eanajorbadasa eatnama, čáziid ja áimmu. Muhtumat leat unnit ja muhtumat leat stuorrát. Dat leat guhkes áiggiid čađa heivehan iežaset vai birgejit dan guovllus dat doibmet ja ellet.
Homo sapiens, dat olmmoššládja masa mii gullat, lea ovdánan eará olbmolágan šlájain. Homo sapiens šattai ja vulggii Afrihkás birrasii 200 000 jagi dassái, ja lea laskan ja leavvan miehtá máilmmi.
Evolušuvdnateoriija
Charles Darwin lei luonddudutki ja son ásahii teoriija maid mii gohčodit evolušuvdnateoriijan. Das son čilgii mo son jáhkká ealli organismmat leat ovdánan ja rievdan ja šaddan danin mo otne leat. Dat rievdan dáhpáhuvvá duháhiid ja miljovnnaid jagiid badjel. Darwin jáhkii ahte buot ealli organismmaid deháleamos áigumuš lea eallit ja laskat. Danne dat ávkkástallet daiguin iešvuođaiguin mat leat sin ovdamunit ja verddiiguin mat veahkehit sin birget ja ceavzit eallimis. Dat iešvuođat bisánit genaide. Daid genaid ja iešvuođaid árbejit sin maŋisboahttit.
TjaelijiBerteme – TjállijAlmmudahka – ForfatternesForlag – AuthorsPublisher
Kárášjohka
Fitnodatgeaidnu 13
9730 Kárášjohka
Fanasgieddi
Báktegeaidnu 14
9845 Deatnu
Digitála oahpponeavvuid doaimmaheaddji
digitala@lagadus.no
Doaimmahus
poasta@lagadus.no